Historia Kutna

Podobnie jak większość miast, których rodowód wywodzi się ze średniowiecza, także Kutno doczekało się podania o założeniu miasta. Według legendy, uczestnik orszaku świętego Wojciecha, hrabia Piotr z Kutnej Hory, założył tu w roku 997 swoją siedzibę, którą na cześć rodzinnego gniazda, nazwał Kutnem.

Drewniany Dwór Chlewickich

Mimo, iż w źródłach pisanych nazwa Kutno wymieniona jest po raz pierwszy dopiero na początku XIV wieku, przyjmuje się, iż osada powstała najprawdopodobniej w połowie wieku XII. Pierwotnie miejscowość przynależała do Ziemi Łęczyckiej, począwszy od XIV wieku weszła w skład Gostynińskiego.Warto dodać, iż na obszarze obecnego Kutna, powstały w średniowieczu dwie osady. Ta druga osada to Łąkoszyn. W wiekach XIV-XVII właścicielami Kutna i okolicznych ziem byli Kucieńscy (Kucińscy) herbu Ogon. Pierwszym znanym z imienia właścicielem Kutna, z rodu Ogończyków, był Andrzej z Radzikowa, syn kasztelana dobrzyńskiego Piotra Ogona.

Spichlerz z końca XVIII wieku

Pierwsza wzmianka o Kutnie pojawia się w dokumencie wystawionym przez książąt Kujawskich: Leszka, Przemysła i Kazimierza w roku 1301 we Włocławku, przy okazji zjazdu bądź odbywania sądów. W dokumencie tym, na liście świadków, wymieniony jest rektor (pleban) kościoła w Kutnie imieniem Michał.



Niezwykle ważnym dla Kutna dokumentem był przywilej wystawiony dla Andrzeja z Kutna, w roku 1386,  przez księcia Siemowita IV. Na mocy tego dokumentu wsie Kutno i Sieciechów zostały zwolnione z opłat, posług i ciężarów z wyjątkiem 2 groszy z łanu chłopskiego. Ponadto osada otrzymała przywilej targowy. Andrzej z Kutna otrzymał także przywilej sądowy na swoich ziemiach. Był to niewątpliwie duży krok w kierunku przekształcenia osady w miasto.

Z roku 1432 pochodzą pierwsze wzmianki o kutnowskich mieszczanach. Byli to Wojciech i Świętosław. Natomiast pierwszy zapis określający Kutno mianem miasta pojawia się w roku 1444. Informacje te stały się podstawą do wysnucia tezy, iż Kutno otrzymało prawa miejskie znacznie wcześniej. Niewykluczone, iż stało się to już w 1386 roku, kiedy to Siemowit IV udzielił Andrzejowi z Kutna przywilejów ekonomicznych i sądowych.

Zespół pałacowy Gierałty

Do połowy XVI wieku miasto stale się rozwijało. W roku 1543 Kucieńscy uzyskali od króla Zygmunta Starego potwierdzenie przywilejów dla Kutna. W drugiej połowie XVI wieku Kucieńscy utracili wysoką pozycję społeczną w kraju, a co za tym idzie wpływy. Miasto zaczęło powoli podupadać. Wiek XVII to dla całego kraju szczególnie trudny czas. Rzeczpospolita uwikłała się w szereg długotrwałych, wyniszczających wojen. Zniszczenia wojenne i kryzys gospodarczy nie pozostały bez wpływu na funkcjonowanie małych ośrodków miejskich. Dla Kutna wiek XVII był czasem upadku i wegetacji. Pozbawieni wpływów politycznych Kucieńscy nie byli w stanie należycie zadbać o rozwój miasta. Mimo wszystko takie próby były podejmowane. W roku 1622 właściciel miasta, Władysław Kucieński, skutecznie zabiegał u króla Jana Kazimierza o przywilej ustanawiający w mieście cztery cechy: szewski, garbarski, stolarski i kowalski. Trudno wyrokować w jakim stopniu przyczyniło się to do ożywienia gospodarczego miasta. Z roku 1673 pochodzi informacja, iż Kutno zamieszkiwało około 250 osób wyznania rzymskokatolickiego, ponadto trudna do oszacowania liczba osób pochodzenia żydowskiego. Niewielka liczba ludności,będąca efektem stagnacji gospodarczej, nie świadczyła najlepiej o kondycji ośrodka miejskiego. W roku 1689 roku Kutno i okoliczne dobra zostały przez Kucieńskich sprzedane i przeszły na własność rodu Zamoyskich.

Dom z czasów Królestwa Kongresowego

Okoliczności zbycia dóbr kutnowskich nie są do końca jasne. Wiadomo, iż spory o prawo do ziemi kutnowskiej toczyły się między Kucieńskimi, a rodem Zamoyskich aż do połowy XVIII, konkretnie do roku 1753, w którym zakończył się proces o posiadanie dóbr. Nawet w rodzinie Zamojskich dobra kutnowskie stały się kością niezgody. Ostatecznie przypadły one w udziale, w roku 1742, przyszłemu kanclerzowi wielkiemu koronnemu Andrzejowi Zamoyskiemu.

W roku 1753 wybuchł w mieście pożar, który spowodował ogromne zniszczenia. Spalone zostały między innymi akta miejskie, a wśród nich dawny przywilej lokacyjny. W związku z tym wydarzeniem Andrzej Zamoyski uzyskał, w roku 1766, od króla Stanisława Augusta Poniatowskiego nowy dokument lokacyjny. Nowa lokacja oparta była na prawie niemieckim (magdeburskim). Rok później Zamoyski wydał dla miasta ordynację, która miała regulować całokształt życia społeczno-gospodarczego Kutna. Powinności pańszczyźniane ciążące na mieszkańcach zamieniono na czynsz. Ponadto dokument rozszerzał swobody samorządu miejskiego oraz regulował status prawny ludności pochodzenia żydowskiego.

Dobra kutnowskie zostały ponownie sprzedane w roku 1755. Wtedy to Andrzej Zamoyski zbył Kutno wojewodzie łęczyckiemu Stanisławowi Kostce Gadomskiemu. W ostatniej dekadzie XVIII wieku właścicielem miasta został Walenty Rzętkowski. Po jego śmierci dobra kutnowskie wraz z miastem przejął Antoni Gliszczyński, senator Królestwa Polskiego. Ostatnimi właścicielami miasta była rodzina Mniewskich: najpierw Feliks Mniewski wraz z żoną Walentyną z Glińskich, następnie ich syn Witold Mniewski, który w roku 1863 zbył na rzecz skarbu państwa powinności i czynsze ciążące na mieszczanach kutnowskich. W ten oto sposób, w II połowie XIX wieku, Kutno straciło status miasta prywatnego.

Kamienica z I połowy XIX wieku

W wyniku drugiego rozbioru Polski, miasto dostało się pod panowanie Prus. Weszło w skład nowo utworzonej prowincji Prusy Południowe. Kutno zostało siedzibą władz powiatu orłowskiego. Powiat kutnowski utworzono dopiero w 1867 roku. W latach 1807-1815 miasto wchodziło w skład Księstwa Warszawskiego. W roku 1815 Kutno znalazło się w granicach, utworzonego decyzją kongresu wiedeńskiego, Królestwa Polskiego, pod zaborem rosyjskim. W I połowie XIX wieku gospodarka miasta opierała się głównie na rzemiośle i handlu. Dopiero w II połowie XIX wieku powstały w Kutnie pierwsze większe zakłady przemysłowe. Pozytywny wpływ, na rozwój gospodarczy miasta, miał również fakt, że miasto znalazło się na trasie kolei warszawsko-bydgoskiej, budowanej w latach w latach 1861-1862.

Gmach Gimnazjum Polskiej Macierzy Szkolnej

Co się tyczy aktywności politycznej mieszkańców Kutna w XIX wieku, jak również zaangażowania w kwestie narodowowyzwoleńcze, można stwierdzić, iż ich postawa była raczej dość bierna. W Wynikało to prawdopodobnie z przewagi ludności pochodzenia żydowskiego, która nie zwykła angażować się politycznie. Na temat uczestnictwa mieszkańców Kutna w Powstaniu Listopadowym nie mamy zbyt wielu informacji. Wiadomo natomiast, iż kutnianie brali aktywny udział w Powstaniu Styczniowym. Zaraz po wybuchu powstania Tymczasowy Rząd Narodowy przeniósł się z Warszawy do Kutna, co niewątpliwie zaktywizowało miejscowe środowisko powstańcze. Początek XX wieku obfitował w wiele doniosłych wydarzeń, a pokłosie Rewolucji 1905 dotarło do Królestwa Polskiego. W latach 1905-1907 przez Kutno przetoczyła się fala strajków. Strajkowali kolejarze, pracownicy cukrowni i folwarków. Demonstracje zostały krwawo stłumione. Po wybuchu Wielkiej Wojny, w roku 1914, o Kutno toczyły się ciężkie boje pomiędzy broniącymi się Rosjanami, a nacierającymi Niemcami. Ostatecznie, w listopadzie, Rosjanie zostali wyparci i do końca wojny miasto było okupowanie przez Niemców.

Dnia 11 listopada 1918 roku miejscowa Komenda POW podjęła walkę zbrojną z okupantem i wciągu kilku godzin oswobodziła miasto. Kutno przeszło we władanie Polaków. Zorganizowano tymczasowe władze. W niepodległej Polsce Kutno utrzymało status miasta powiatowego. Powiat Kutnowski wszedł w skład województwa warszawskiego i pozostał w nim do roku 1939, kiedy to został włączony do województwa łódzkiego. W latach dwudziestych miasto wstąpiło do Związku Miast Polskich. Dla rozwoju gospodarczego miasta, w okresie dwudziestolecia międzywojennego, kluczowe znaczenie miało powstanie w Kutnie dużego węzła kolejowego. Obok istniejącej linii kolei warszawsko-bydgoskiej powstały nowe połączenia: w 1921 roku do Strzałkowa, w 1922 do Płocka, a w 1925 do Zgierza. W okresie międzywojennym Kutno stało się żywym ośrodkiem masowych ruchów społecznych obejmujących środowiska pracownicze i wieś. Miasto i okolice były terenem licznych demonstracji, wystąpień i strajków.

Ulica Zamenhofa

W pierwszych dniach września 1939 roku Kutno, będące ważnym węzłem komunikacyjnym, stało się celem nalotów bombowych. Luftwaffe kilkakrotnie atakowało kutnowski dworzec kolejowy, bombardowało pociągi osobowe oraz kolumny ludności cywilnej uciekającej na wschód. Niemcy zrzucali też bomby na okoliczne wsie. 10 września w wyniku bombardowania miasta bombami burzącymi i zapalającymi  zginęły 23 osoby. W dniach od 9 do 18 września okolice Kutna stały się areną największej bitwy Kampanii Wrześniowej, która przeszła do historii jako Bitwa nad Bzurą. Po opanowaniu miasta, 16 września 1939 roku, Niemcy zorganizowali w Kutnie obóz jeniecki. Mieścił się on przy ulicy Przemysłowej. Panowały w nim antysanitarne warunki, co skutkowało dużą liczbą zgonów. Wielu jeńców rozstrzelano przy próbach ucieczki. Ostatecznie Kutno zostało włączone do Rzeszy. Znalazło się w okręgu zwanym Krajem Warty, w rejencji Inowrocławskiej. Urzędnikiem sprawującym władzę w mieście był landrat, przedstawiciel administracji terenowej niższego stopnia. Prześladowania ludności cywilnej, początkowo zwłaszcza inteligencji, rozpoczęły się w Kutnie w listopadzie 1939 roku. Niemcy dokonywali aresztowań działaczy społecznych i politycznych, urzędników, nauczycieli, księży. Wielu aresztowanych stracono w kutnowskim więzieniu śledczym, reszta kierowana była do obozów koncentracyjnych. Okupant dokonywał także publicznych egzekucji. Dnia 9 maja 1941 roku na Starym Rynku (Plac Wolności) powieszono trzech mieszkańców Kutna. Na śmierć skazano ich za przewóz żywności do Warszawy. Zachowało się zdjęcie z tej egzekucji. Kolejną formą ucisku były roboty przymusowe. Wielu mieszkańców kutnowskiego zostało wywiezionych w głąb Niemiec. Pozostali zostali zmuszeni do niewolniczej pracy na rzecz okupanta. Ponadto Niemcy skrupulatnie realizowali założenia polityki drang nach ostern. Ludność polską wysiedlano z ziem wcielonych do Rzeszy, a na jej miejsce sprowadzano niemieckich kolonistów. Nie ominęło to również powiatu kutnowskiego. Wielu mieszkańców zostało przesiedlonych do Generalnego Gubernatorstwa.

Mauzoleum rodziny Mniewskich

Osobny rozdział stanowiła eksterminacja kutnowskich Żydów. Przed wojną Kutno i okolice zamieszkiwało około 8000 osób pochodzenia żydowskiego. Nielicznym udało się przeżyć wojnę. Ogromną większość Niemcy zlikwidowali. Kutnowskie getto założono 16 czerwca 1940, tego dnia spędzono tam wszystkich kutnowskich Żydów. Zlokalizowane było na terenie dawnej fabryki cukru "Konstancja" przy ulicy Mickiewicza. Duże zagęszczenie ludności na małej powierzchni, złe warunki higieniczne i niedożywienie były przyczynami chorób, które dziesiątkowały Żydów uwiezionych w getcie. Główną przyczyną zgonów był tyfus, który doprowadził do śmierci ponad 500 osób. Niemcy nie zapewniali leków, pomocy medycznej ani drewna na opał. Likwidacja kutnowskiego getta rozpoczęła się 19 marca 1942 roku. Żydzi zostali przewiezieni do obozu zagłady w Chełmnie nad Nerem. Wszystkich zagazowano w specjalnie do tego celu przystosowanych samochodach-komorach gazowych. Uśmiercono w ten sposób ponad sześć tysięcy Żydów z kutnowskiego getta.

W przededniu II Wojny Światowej Kutno liczyło około 26000 mieszkańców. Przeprowadzony po wojnie, w roku 1946, spis ludności wykazał, iż liczba mieszkańców spadła do 20066 (dane te uwzględniają także przybyszów z zewnątrz, którzy osiedli w Kutnie po wojnie). Łącznie w wyniku działań okupanta na terenie powiatu kutnowskiego życie straciło około 12500 ludzi. Niemcy zostali wyparci z Kutna 19 stycznia 1945 roku przez nacierające oddziały Armii Czerwonej. W ślad za wojskami radzieckimi do miasta wkroczyły oddziały 2 Armii Wojska Polskiego pod dowództwem generała Karola Świerczewskiego.

Budynek Fabryki Maszyn Rolniczych "Kraj"

Przeobrażenia jakie dokonały się w Polsce po II Wojnie Światowej objęły wszystkie dziedziny życia społecznego, gospodarczego jak również kulturalnego. Działania wojenne w latach 1939 i 1945 oraz sześć lat hitlerowskiej okupacji skutkowały ogromnymi zniszczeniami. Nowe władze stanęły przed koniecznością odbudowy kraju ze zgliszcz i ruin. W roku 1945, tak jak przed wybuchem wojny, powiat kutnowski wchodził w skład województwa łódzkiego. Po reformie administracji państwowej w 1975 roku Kutno znalazło się w granicach województwa płockiego. W roku 1999 na mocy nowego podziału administracyjnego powiat kutnowski ponownie przyłączono do województwa łódzkiego.

Biurowiec Kutnowskich Zakładów Farmaceutycznych "Polfa"

Duże znaczenie dla rozwoju gospodarczego Kutna w czasach PRL miał fakt, iż miasto stanowiło jeden z największych węzłów kolejowych w kraju. Obok transportu w Kutnie prężnie rozwijał się przemysł elektromaszynowy, metalurgiczny i spożywczy. Rozwój przemysłu pociągał za sobą konieczność zaspokajania rosnących potrzeb mieszkaniowych. Powstawały więc nowe osiedla mieszkaniowe. Na początku lat dziewięćdziesiątych liczba mieszkańców Kutna przekroczyła 50 tysięcy. Od tego czasu mamy do czynienia z tendencją spadkową.

Transformacja ustrojowa przyniosła zmiany w stosunkach społecznych i gospodarczych kraju. Przejście od gospodarki sterowanej do gospodarki rynkowej wymuszało restrukturyzację dużych państwowych zakładów pracy. Częstokroć wiązało się to z redukcją zatrudnienia. Pojawiły się problemy ze znalezieniem pracy, a co za tym idzie emigracja ludności do większych i prężniej rozwijających się ośrodków miejskich. Sytuację na rynku pracy poprawiło powstanie, w 1997 roku, Łódzkiej Specjalnej Strefy Ekonomicznej, a konkretniej Podstrefy Kutno w 2000 roku, w której zatrudnienie znalazło wielu mieszkańców miasta i powiatu kutnowskiego.

Opracował Obserwator w oparciu o pozycje wymienione w bibliografii.

Bibliografia:

Kutno. Dzieje i zabytki, B. Nycek, G. Majewska, Płock 1979
Kutno. Dzieje miasta, red. R. Rosin, Warszawa 1984